(Што чуваць з тваёй радзімы? — іт.)

Зранку дарога паўз перавал была гладкая, цвёрдая і яшчэ не пыльная. Ніжэй былі ўзгоркі, парослыя дубамі і каштанамі, а зусім далёка ўнізе – мора. З процілеглага боку былі заснежаныя горы.

Мы спусціліся з перавалу скрозь лясісты ўчастак. Абапал дарогі ляжалі мяхі з вугалем, і між дрэў мы бачылі хаціны вугальшчыкаў. Была нядзеля; дарога вілася то ўгару, то ўніз, але заўсёды аддалялася ніжэй ад перавалу, ішла цераз нізкарослы лясок і вёскі.

За ваколіцамі вёсак былі вінаграднікі. Палі ўжо парудзелі, лозы густа разрасліся і зашурпацелі. Дамкі былі пабеленыя, на вуліцах мужчыны ў нядзельным адзенні гулялі ў кеглі. Насупраць некаторых дамкоў раслі грушы, на фоне белых сцен іх галіны былі падобныя да падсвечнікаў. Грушы апырсквалі, таму ад выпарэнняў на сценах дамоў засталіся зялёна-блакітныя плямы з металічным водбліскам. Вакол вёсак былі расчышчаныя пад вінаград дзялянкі, а далей – лес.

За дваццаць кіламетраў ад Спец’і, у вёсцы, дзе на плошчы тоўпіліся людзі, да машыны падышоў юнак з валізкай і папрасіў давезці яго да Спец’і.

— Мы маем толькі два месцы, абодва занятыя, – сказаў я. Мы ехалі ў старым «Фордзе»-купэ.
— Я звонку паеду, на прыступцы.
— Вам будзе нязручна.
— Не праблема. Мне трэба дабрацца да Спец’і.
— Возьмем яго? – спытаў я Гая.
— Здаецца, ён усё адно не адчэпіцца, – адказаў Гай. Юнак працягнуў у акно пакунак.

— Прыгледзьце за гэтым, – сказаў ён. Двое мужчын прывязалі ягоную валізку ззаду, над нашымі. Ён усім паціснуў рукі і патлумачыў, што для фашыста і такога звыклага да падарожжаў чалавека, як ён, нязручнасцяў быць не можа, потым забраўся на левую падножку машыны і прасунуў правую руку ў адчыненае акно, каб схапіцца за дзверцы знутры.
— Можна ехаць, – сказаў ён. Натоўп махаў яму рукамі, вольнай рукой ён памахаў ім у адказ.
— Што ён сказаў? – спытаў Гай.
— Што можна ехаць.
— Бач ты, які! – заўважыў Гай.

Дарога ішла ўздоўж ракі. За ракой былі горы. Намаразь на траве раставала ад сонца. Было ясна і зябка, у адчыненую ветравую шыбу лінула паветра.

— Як думаеш, добра яму там ехаць? – Гай глядзеў наперад. З левага боку наш госць затуляў яму від на дарогу. Юнак узвышаўся над крылом машыны, як фігура на носе карабля. Ён падняў каўнер паліто, насунуў капялюш на лоб. Было відаць, што ягоны нос замерз ад ветру.
— Мабыць, яму надакучыць паездка, – заўважыў Гай. – На гэтым баку ў нас шына – дрэнь.
— Ох, калі яна лопне, ён з намі далей не паедзе, – сказаў я. – Не захоча квэцаць дарожны касцюм.
— Ну, ён мне і не перашкаджае, – адказаў Гай, – пакуль не высоўваецца на паваротах.

Лес прамінуў, дарога разышлася з ракой і пачала караскацца ўгару. У радыятары закіпела вада. Юнак незадаволена, з падазрэннем глядзеў на пару й іржавую ваду; рухавік хрыпеў. Гай дзвюма нагамі ціснуў на педаль, на першай хуткасці мы ішлі ўгару, угару, назад і наперад, яшчэ ўгару – і, нарэшце, забраліся. Хрыпенне замоўкла, і ў раптоўнай цішыні было чуваць, як цудоўна перамешваецца і булькае вада ў радыятары. Мы былі на вяршыні апошняй горнай грады, над Спец’яй і морам. Дарога пайшла ўніз урыўкамі з рэзкімі паваротамі. Наш госць так высоўваўся на кожным з іх, што перагружаная машына ледзь не перакульвалася.

— І не забароніш яму, – сказаў я Гаю. – У яго інстынкт самазахавання.
— Вялікі італьянскі інстынкт.
— Найвялікшы італьянскі інстынкт.

Мы спускаліся крутымі паваротамі, скрозь густы пыл, які зацярушваў аліўкавыя дрэвы. Унізе, уздоўж мора раскінулася Спец’я. Ля горада дарога зрабілася раўнейшай. Наш госць прасунуў галаву ў акенца.

— Мне трэба спыніць.
— Спыняй, – сказаў я Гаю.
Мы спыніліся на ўзбочыне дарогі. Юнак саскочыў, падышоў ззаду да машыны і адвязаў валізку.
— Я сыду тут, цяпер у вас не будзе праблем праз тое, што ўзялі пасажыра, – сказаў ён. – Мой пакунак.
Я аддаў яму пакунак. Ён палез у кішэнь.
— Колькі з мяне?
— Нічога.
— Чаму так?
— Ды так, – адказаў я.
— Тады дзякуй, – сказаў юнак, не “дзякуй вам”, не “шчыры дзякуй” ці “тысячу разоў дзякуй”, як некалі гаварылі ў Італіі таму, хто паказаў вам расклад руху ці падказаў дарогу. Малады чалавек выбраў найсухую форму падзякі і падазрона зірнуў на нас, калі Гай завёў машыну. Я махнуў яму рукой. Ён быў занадта ганарлівы, каб адказваць. Мы паехалі ў Спец’ю.
— Гэты хлопец у Італіі далёка пойдзе, – сказаў я Гаю.
— Ага, – адказаў Гай, – з намі ён на дваццаць кіламетраў прасунуўся.

Перакуска ў Спец’і

Прыехаўшы ў Спец’ю, мы пачалі шукаць, дзе б пад’есці. Вуліца была шырокая, будынкі – высокія і жоўтыя. Трамвайныя рэйкі прывялі нас у цэнтр горада. На сценах дамоў віднеліся шаблонныя партрэты лупатага Мусаліні, з надпісамі ад рукі – “Viva”; ад дзвюх літар “V” па сцяне цяклі кроплі чорнай фарбы. Бакавыя вуліцы спускаліся да гавані. Надвор’е яснае, і людзі выходзілі на нядзельны шпацыр. Вуліцу палівалі вадой – сярод пылу былі бачныя мокрыя палоскі брукаванкі. Мы прыціснуліся да ходніка, каб не сутыкнуцца з трамваем.

— Давай недзе пад'ямо па-простаму, – сказаў Гай.

Мы спыніліся акурат насупраць дзвюх рэстаранных шыльдаў. На гэтым баку вуліцы я купіў газеты. Абодва рэстараны былі побач. У дзвярах аднаго з іх стаяла жанчына і ўсміхалася нам; мы перасеклі вуліцу і рушылі туды.

Унутры было цёмна, у глыбіні пакоя за столікам сядзелі тры дзяўчыны і старая жанчына. За столікам насупраць нас сядзеў матрос, ён нічога не еў і не піў. За дальшым столікам сядзеў малады чалавек у сінім касцюме і нешта пісаў. Яго напамаджаныя валасы блішчэлі, адзенне было вельмі модным – падцягнуты франт.

Святло праходзіла скрозь дзверы і вітрыну, дзе былі выстаўленыя скрылькі мяса з косцю і без, садавіна і гародніна. Падышла адна дзяўчына, узяла наш заказ, а яшчэ адна ўстала ў дзвярах. Мы заўважылі, што дамашні халацік яна насіла на голае цела. Дзяўчына, якая ўзяла наш заказ, абняла Гая рукой за шыю, пакуль мы глядзелі ў меню. Тут былі тры дзяўчыны, яны па чарзе выходзілі і ўставалі ў дзвярах. Старая жанчына за дальнім столікам нешта сказала ім, і яны зноў селі зь ёю.

Акрамя ўваходных дзвярэй у пакоі былі толькі адны – на кухню. Іх захінала фіранка. Дзяўчына, што ўзяла наш заказ, прыйшла з кухні: прынесла спагеці. Яна паставіла талеркі на стол, прынесла пляшку чырвонага віна і падсела да нас.

— Ну, – сказаў я Гаю, – ты хацеў пад’есці па-простаму.
— Тут не проста, усё складана.
— Што вы сказалі? – спытала дзяўчына. – Вы немцы?
— Паўднёвыя немцы, – адказаў я. – Паўднёвыя немцы – мілыя, прыемныя людзі.
— Не разумею, – вымавіла яна.
— Што за звычаі ў іх тут? – спытаў Гай. – Вось яна мяне за шыю абдымае – так і трэба?
— Вядома, – адказаў я. – Мусаліні забараніў бардэлі. Гэта рэстаран.

На дзяўчыне была простая сукенка з аднаго кавалка тканіны. Дзяўчына прытулілася да століка, прыціснула рукі да грудзей і ўсміхнулася. З аднаго боку твару яе ўсмешка была прыгажэйшаю, чым з другога, і яна паварочвалася да нас прывабнейшым бокам. Прывабнасці гэтаму боку дадавала і тое, што з іншага яе нос з нейкай прычыны быў прымяты, як цёплы воск. Зрэшты, яе нос быў не падобны да цёплага воску. Ён быў вельмі халодны і цвёрды, толькі прымяты.

— Я табе падабаюся? – спытала яна Гая.
— Ён у захапленні, – адказаў я, – толькі па-італьянску не гаворыць.
— Ich spreche Deutsch¹, – сказала яна і пагладзіла Гая па галаве.
— Пагавары з дамай на сваёй роднай мове, Гаю.
— Адкуль вы прыехалі? – спытала дама.
— Потсдам.
— І вы тут яшчэ трохі пабудзеце?
— У вашай мілай Спец’і? – спытаў я.
— Скажы ёй, што мы мусім ехаць далей, – сказаў Гай. – Скажы, што мы зусім хворыя і не маем грошай.
— Мой сябар ненавідзіць жанчын, – сказаў я, – закаранелы нямецкі жанчынаненавіснік.
— Скажы, што я яго кахаю.
Я сказаў.
— Годзе языком мянціць, думай, як бы нам збегчы адсюль? – адказаў Гай.
Дзяўчына абняла яго шыю другой рукой і папрасіла:
— Скажы, што ён мой.
Я сказаў.
— Ты надумаў, як нам збегчы, ці не?
— Вы сварыцеся, – заўважыла дзяўчына. – Вы не любіце адзін аднаго.
— Мы немцы, – ганарліва адказаў я. – Закаранелыя паўднёвыя немцы.
— Скажы яму, што ён прыгажун, – сказала дзяўчына.
Гаю трыццаць восем, і ён крыху ганарыцца тым, што ўва Францыі яго лічаць каміваяжорам.

— Ты прыгажун, – сказаў я.
— Хто гэта кажа, – спытаў Гай, – ты ці яна?
— Яна. Я толькі твой перакладчык. Хіба не для гэтага ты ўзяў мяне з сабой?
— Добра, што яна, – заўважыў Гай. – Мне б не хацелася пакідаць цябе тут.
— Ну, не ведаю. Спец’я – сімпатычнае месца.
— Спец’я, – сказала дзяўчына, – вы гаворыце пра Спец’ю.
— Сімпатычнае месца, – патлумачыў я.
— Гэта мой край, – адказала яна. – Спец’я – мой дом, Італія – мой родны край.
— Яна кажа, што Італія – яе родны край.
— Перадай, што гэта няцяжка заўважыць, – сказаў Гай.
— А што ў вас на дэсерт? – спытаў я.
— Садавіна, – сказала яна. – Бананы.
— Бананы – гэта добра, – сказаў Гай. – Яны хоць скурку маюць.
— Ох, ён выбраў бананы, – сказала дзяўчына і абняла Гая.
— Што яна сказала? – спытаў ён і адвярнуў галаву ад яе.
— Радуецца, што ты выбраў бананы.
— Скажы, што мне не смакуюць бананы.
— Сіньёру не смакуюць бананы.
— Ах, – засмучана адказала дзяўчына, – яму не смакуюць бананы.
— Перадай, што мне падабаецца прымаць халодную ванну штораніцы.
— Сіньёру падабаецца прымаць халодную ванну штораніцы.
— Не разумею, – сказала дзяўчына.

Матрос-рэквізіт насупраць нас не варухнуўся. Ніхто тут і ўвагі на яго не звяртаў.
— Мы б хацелі разлічыцца, – сказаў я.
— Ох, не, заставайцеся!
— Слухай, – азваўся малады франт, што сядзеў за столікам і пісаў, – хай яны едуць. Яны нічога не вартыя.

Дзяўчына ўзяла мяне за руку.
— Ты не застанешся? І не папросіш яго застацца?
— Нам трэба ехаць, – сказаў я. – Мы павінныя быць у Пізе ўвечары, ці нават у Фларэнцыі, калі зможам. Вось у тых гарадах і пазабаўляемся. А цяпер дзень. Удзень трэба ехаць.
— Але ж прыемна і адпачыць трохі.
— А ехаць трэба завідна.
— Слухай, – зноў сказаў юны моднік, – не клапаціся пра гэтых двух. Я ж кажу, толку ад іх не будзе – я ведаю.
— Дайце нам рахунак, – сказаў я.

Яна прынесла рахунак ад старой жанчыны, вярнулася назад і села за столік. З кухні выйшла іншая дзяўчына. Яна перасекла пакой і стала ў дзвярах.
— Не турбуй іх, – маркотным голасам казаў ён малады франт, – ідзі еж. Яны нічога не вартыя.

Мы заплацілі і ўсталі. Усе дзяўчаты, старая жанчына і малады моднік разам селі за дальні стол. Матрос-рэквізіт сядзеў, падпіраючы галаву рукамі. Пакуль мы перакусвалі, з ім ніхто не размаўляў. Дзяўчына прынесла нам рэшту, якую адлічыла старая, і вярнулася на сваё месца за сталом. Мы пакінулі гасцінца і выйшлі. Калі мы сядзелі ў машыне і рыхтаваліся ехаць, дзяўчына выйшла і ўстала ў дзвярах. Машына кранулася, і я махнуў дзяўчыне рукой. Яна не адказала нам, толькі стаяла і глядзела ўслед.

Пасля дажджу

Калі мы ехалі прыгарадамі Генуі, ліў абложны дождж, і хаця мы рушылі вельмі павольна, бо пляліся за трамваямі і грузавікамі, рэдкая гразь ляцела на ходнікі, таму людзі заходзілі ў пад’езды, як бачылі нас на дарозе. У Сан-П’ер-д’Арэне, індустрыяльным прыгарадзе Генуі, ёсць шырокая вуліца з дзвюма трамвайнымі калеямі, і мы ехалі па сярэдзіне, каб не пэцкаць граззю тых, хто вяртаўся дамоў з працы. Леваруч было Міжземнае мора. Вялікія хвалі набягалі на бераг і разбіваліся, вецер шпурляў у машыну вадзяны пыл. Рэчышча, якое мы праехалі на шляху ў Італію, было тады шырокім, камяністым і сухім, але цяпер пабурэла і запоўнілася вадой да краёў. Рудая вада перафарбавала мора, хвалі слабелі, разбіваючыся, і скрозь жоўтую ваду пранікала святло. Вецер зрываў грабяні з хваляў і кідаў іх на дарогу.

Міма нас прамчалася машына, падняла завесу бруднай вады і абліла наш радыятар і ветравую шыбу. Аўтаматычныя дворнікі хадзілі па шкле сюды-туды і размазвалі брудную плёнку. Мы спыніліся і пад’елі ў Сестры. У рэстаране не было ацяплення, мы сядзелі ў капелюшах і паліто. Праз акно мы бачылі машыну. Яна была пакрытая граззю і стаяла побач з лодкамі – іх выцягнулі на бераг, падалей ад хваляў. У рэстаране відаць была пара з рота.

Pasta asciutta² была добрая, а віно мела прысмак галыну, і мы разводзілі яго вадой. Потым афіцыянт прынёс біфштэкс са смажанай бульбай. У дальнім канцы рэстарана сядзелі мужчына і жанчына. Яна была маладая і апранутая ў чорнае, ён – сярэдняга веку. Падчас абеду яна хукала парай у халоднае волкае паветра. Мужчына глядзеў на яе і ківаў галавой. Яны елі моўчкі, ён трымаў яе за руку пад сталом. Яна была прыгожая, і яны абое мелі сумны выгляд. Побач з імі стаяў сакваяж.

Мы ўзялі газеты, і я ўголас прачытаў Гаю рэпартаж пра баі ў Шанхаі. Пасля абеду ён пайшоў з афіцыянтам шукаць тое месца, якога ў рэстаране не было прадугледжана, а я выціраў анучай ветравую шыбу, фары і нумар нашай машыны. Гай вярнуўся, мы выехалі заднім ходам, пасля чаго рушылі далей. Афіцыянт вадзіў яго ў стары дом насупраць рэстарана. Жыхарам дома гэта здалося падазроным, і афіцыянт застаўся побач з Гаем як гарантыя таго, што ніхто нічога не скрадзе.
— Але я не водаправодчык, таму не ведаю, як я, па-іхняму, мог злаўчыцца нешта ў іх скрасці, – сказаў Гай.

Калі мы прыехалі на мыс за ўскраінай горада, вецер ударыў у нашу машыну і ледзь не перакуліў яе.
— Добра хоць, што нас здзімае далей ад мора, – сказаў Гай.
— Ага, – пагадзіўся я. – Недзе тут яны ўтапілі Шэлі.
— Гэта было каля Віярэджа, – адказаў Гай. – Ты помніш, навошта мы прыехалі ў гэтую краіну?
— Помню, – сказаў я. – Але мэты не дасягнулі.
— Увечары мы выедзем адсюль.
— Калі дабяромся да Вентымільі.
— Паглядзім. Я б не хацеў ехаць гэтым берагам уначы.

Быў самы разгар дня, выглянула сонца. Унізе было блакітнае мора, белыя баранчыкі беглі па вадзе ў Савону. Ззаду, за мысам, рудая вада змешвалася з блакітнай. Перад намі ўздоўж берага плыў грузавы параход.

— Яшчэ бачыш Геную? – спытаў Гай.
— Бачу, бачу.
— Яна схаваецца за наступным вялікім мысам.
— Мы яе яшчэ доўга будзем бачыць. Я яшчэ бачу за ёй мыс Партафіна.

Нарэшце Генуя знікла з вачэй. Я азірнуўся ўслед за ёю і ўбачыў ужо толькі мора, унізе была бухта з лініяй пляжу і рыбацкімі лодкамі; вышэй, на схіле ўзгорка знаходзіўся невялікі горад, а уздоўж усяго ўзбярэжжа – мысы.

— Цяпер знікла, – сказаў я Гаю.
— Даўно ўжо знікла.
— Але мы не мелі пэўнасці, пакуль не ад'ехалі як след.

Мы ўбачылі дарожны знак з зігзагам, падобным да літары “S”, і подпісам “Svolta Pericolosa³”. Дарога абгінала мыс, і вецер задзімаў скрозь расколіну ў ветравой шыбе. Пад мысам цягнулася пляскатая прыбярэжная паласа. Вецер падсушыў гразь, і з-пад колаў паляцеў пыл. На роўнай дарозе мы абагналі фашыста-веласіпедыста з важкім пісталетам у кабуры. Ён на сваім ровары трымаўся сярэдзіны дарогі, і нам давялося аб’язджаць. Калі мы прамінулі веласіпедыста, ён паглядзеў на нас. Наперадзе быў чыгуначны пераезд, і пакуль мы дабраліся да яго, шлагбаум апусціўся.

Пакуль мы чакалі, пад’ехаў фашыст на ровары. Цягнік прайшоў, Гай завёў матор.
— Пачакайце! – крыкнуў ззаду веласіпедыст. – У вас нумар запэцканы.
Я выйшаў з анучай у руцэ. Нумар я выціраў пасля абеду.
— Яго можна прачытаць, – сказаў я.
— Вы так думаеце?
— Прачытайце.
— Не магу, ён брудны.
Я выцер нумар анучай.
— А як цяпер?
— Дваццаць пяць лір.
— Што? – спытаў я. – Нумар чытэльны. А забрудзіўся ён на вашых дарогах.
— Вам не падабаюцца італьянскія дарогі?
— Яны брудныя.
— Пяцьдзясят лір, – ён плюнуў на дарогу. – Самі вы брудныя, і машына ваша такая ж.
— Цудоўна. Выпісвайце мне квітанцыю з вашым прозвішчам.

Ён выняў квітанцыйную кніжку. Тая была падзеленая напалам перфарацыяй так, каб адарваную квітанцыю атрымліваў аштрафаваны, а запоўнены карэньчык заставаўся ў кніжцы. Але ж капіркі, каб спраўдзіць, што стаяла на квітанцыі, не было.
— Давайце пяцьдзясят лір.

Ён запоўніў квітанцыю хімічным алоўкам, адарваў яе ад карэньчыка і даў мне. Я прачытаў.

— Тут напісана дваццаць пяць лір.
— Памылка, – сказаў ён і паправіў дваццаць пяць на пяцьдзясят.
— А цяпер другая палова. Запішыце пяцьдзясят і на сваёй частцы.
Ён усміхнуўся прыгожай італьянскай усмешкай і напісаў нешта на карэньчыку. Кніжку ён трымаў так, каб я не бачыў.
— Едзьце, – сказаў ён, – пакуль ваш нумар зноў не запэцкаўся.

Мы ехалі яшчэ дзве гадзіны пасля таго, як сцямнела, і заначавалі ў Ментонэ. Горад быў з выгляду вельмі вясёлы, чысты, прыгожы – нармальны. З Вентымільі мы паехалі ў Пізу і Фларэнцыю, адтуль цераз Раманню ў Рыміні, а потым цераз Фарлі, Імалу, Балонню, Парму, П’ячэнцу і Геную вярнуліся ў Вентымілью. Уся вандроўка заняла дзесяць дзён. Натуральна, у такой кароткай паездцы нам не было як разгледзець, што адбываецца з краінай ці ўсім народам.